هزاره سوم قبل از میلاد در بلوچستان ، بخصوص در قسمت های جنوبی مکران ، از ناشناخته ترین دوره های باستان شناسی ایران است . مطالعه الگوهای استقراری محوطه های هزاره سوم قبل از میلاد بلوچستان در حوزه رودخانه کاجو (شهرستان قصرقند) است که از دیدگاه شیوه معیشت ، روابط فرهنگی . ... مورد بررسی قرار می گیرند .

با توجه به مقایسه های انجام شده می توان گفت که در سرتاسر استقرارهای هزاره سوم ق.م در حوزه آبریز کاجو شیوه استقرارها تابع یکسری الگوهای مشخص است و در هر کدام طیف مواد فرهنگی دیده شده چندان متنوع نیست . بررسی های اخیر و تجزیه تحلیل ها بیان می کند که محیط جغرافیایی منطقه مورد مطالعه (قصرقند) ، بخصوص قسمت های جنوبی به دلیل داشتن دو ویژگی عمده یعنی خاک حاصلخیز و منابع دائمی آب تأثیر زیادی بر شکل گیری استقرارهای عصر مفرغ در حوزه رودخانه کاجو داشته است و الگوهای استقراری با توجه به مواد سطحی (داده های سفالی محوطه ها) به دست آمده و ویژگی های جغرافیایی و داده های GIS از هرکدام از این محوطه ها ، دارای ویژگی های است ، که در ارتباط مستقیم با محیط پیرامون آنها می باشد .

  همچنین تحلیل سفال های بدست آمده نشان می دهد که عامل روابط  فرهنگی و بازرگانی بین منطقه ای نیز در شکل گیری محوطه های هزاره سوم قبل از میلاد بلوچستان موثر بوده است در نتیجه سه عامل اساسی را می توان در شکل گیری محوطه های عصر مفرغ (هزاره سوم قبل از میلاد) در حوزه رودخانه مذکور برشمرد ؛ الف) منابع مطمئن آبی ب) خاک مناسب پ) قرار گرفتن بر سر راه های ارتباطی .

 شهرستان قصرقند در زمان گذشته به گنداوک معروف بوده و به مرور زمان به گنج آور تغییر نام داده است ؛ در زمان هجوم استعمارگران پرتغالی کشت نیشکر رواج داده شد و بعلت وضعیت آب و هوایی خاص منطقه که بیشترین تولید را در واحد سطح داشته است از آنجائیکه نیشکر ماده اولیه تولید شکر بوده نام گنج آور به قصرقند تبدیل شده است . مارکوپولو در حدود سال های 683-687 هجری قمری هنگام مراجعت از چین از حدود مکران و از قصرقند که مردم آن منطقه از راه تجارت و کشت گندم ، نیشکر و برنج امرار معاش کرده اند یاد کرده است . محمد حسن خان اعتماد السلطنه می نویسد: «قصرقند در واقع پایتخت همه مکران است ، قلعه محکمی دارد و بر روی تپه بلندی واقع است و محل نشیمن حکمران است ». بنا به نوشته « حدود العالم من المشرق و المغرب » ، بازرگانی بلوچستان از طریق دریا صورت می گرته و بازرگانان بعضی از شهرها با هند روابط تجاری داشته اند و عمده صادرات آنها پوست و چرم و ابانک های ، نوعی چرم سرخ ، نعلین و خرما و پانید – قند سفید ، شکر و شیره شکر بوده که از شهرهای گنداوک ، قصرقند و نیکشهر بوده است.

آثارتاریخی

مهمترین آثار تاریخی در شهرستان قصرقند شامل نقاشی های بسیار زیبا روی سنگ، قلعه های تاریخی، قبرستان های تاریخی، اماکن مقدس قدیمی و قنات های کهن می باشند. در جوار رودخانه کاجو آثار باقی مانده قبل از تاریخ به صورت نقاشی های بسیار زیبا بر روی سنگها بچشم می خورد. این سنگ­ نگاره ها که متعلق به هزاره ­های سوم و دوم قبل از میلاد می باشند، دارای هشت صحنه­ مجزا و همچنین نقوش منفردی است. نقش انسان با بدن های مثلثی، نقش بزکوهی، گاو کوهاندار، قوچ با دو شاخ مواج افقی و وارونه، سگ، مار شاخ دار، حمله سه گربه سان به طرف چند بز، حیوانی شبیه به غزال با گردنی بلند، صحنه شکار بزکوهی توسط انسان کمان به دست، حمله شیر به غزال، ماه و ستاره، کبک، عقرب، شتر (دو کوهانه و یک کوهانه)، اسب، رد دست و رد­پای انسان اهم نقوش این سنگ نگاره ها را تشکیل می دهد.  از دیگر آثار تاریخی میتوان به قلعه تاریخی قصرقند و قلعه تاریخی بُگ  متعلق به دوره صفویه نام برد. قلعه تاریخی قصرقند در مرکز شهر و قلعه تاریخی بُگ با مساحت کمتر از 5000 متر مربع  در بخش ساربوگ قرار دارد.  قلعه بُگدر دو طبقه استوار است که طبقه همکف آن محل ذخیره مهمات نظامی بوده است. قلعه تاریخی تلنگ در عهد قاجارها توسط خان های محلی مورد استفاده قرار می گرفت. این قلعه در دوره پهلوی توسط رضاخان تسخیر و تا قبل انقلاب به عنوان پاسگاه از آن استفاده می شده است. مهمترین قبرستان های تاریخی که در شهررستان قصرقند قراردارند عبارتند از قبرستان تاریخی هیت مربوط به زمان قبل از اسلام،  قبرستان قدیمی کدرم، قبرستان قدیمی کلر تلنگ، قبرستان قدیمی هپتاری در کوه کوچو، قبرستان قدیمی شارک در عهد مغولان، قبرستان قدیمی سنی بازار، قبرستان قدیمی ماران گز در حوالی روستای ماران گز .